10 سالی میشود که اهالی مراغه میدانند «برج مقبرههای کبود و مدور»شان در خطر است. خطری که این روزها آنها را بیش از پیش تهدید میکند. صدای غرش جرثقیلها و بیلهای مکانیکی دور تا دور محوطه تاریخی مراغه شنیده میشوند و تن برج کبود را به لرزه میاندازند. 6 متر از محوطه تاریخی برج مدور را گودبرداری و 700 کامیون خاک از لایه تاریخی آن خارج کردهاند تا برجی دور آن بسازند که پیش فروش مغازههایش با متری 42 میلیون تومان روی دست مراکز تجاری قلب پایتخت بزنند.
خبری از هیات باستانشناسی نیست
آخرین خبرها از حال و روز برجهای مراغه اما به اعزام هیات باستان شناسی برای برداشت و تکمیل اطلاعات از مناطق گودبرداری داشت. مشاهده آثار تاریخی فراوان در جریان گودبرداری در مجاورت و در محدوده تاریخی ثبت شده سید محمد بهشتی رئیس پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری را بر آن داشت تا با نگارش نامهای فوری از رئیس پژوهشکده باستان شناسی بخواهد تا اقدام لازم برای مطالعات باستان شناسی را صورت دهد. گرچه براساس آنچه که در خبرها آمده از فردای نگارش این نامه باید تیم باستان شناسی در این مکان حاضر میشدند اما خبرهای رسیده به خبرنگار «ابتکار» حکایت از آن دارد که این محوطه باستانی به حال خود رها شده و خبری از حضور هیات باستانشناسی در این مکان نیست. محمد مشتری، مدیر عامل انجمن تاریخ پژوهان و مسئول پیگیری کبود مدور از سوی سمنها در گفتوگو با «ابتکار» در این باره میگوید: قرار بود فردای همان روزی که به رسانهها اعلام شد، دستور نهایی در رابطه با آغاز پژوهش باستان شناسی صادر شود و تیم در مراغه مستقر شود. او میگوید: آنچه که شنیده میشود این است که پژوهشکده بودجه لازم برای استقرار تیم در مراغه را ندارد. این در حالی است که پژوهشکده صندوقی به نام صندوق موارد اضطراری دارد که میتواند بودجه لازم را از آن تامین کند. میدانند که تبریز هم بودجه اضافی به مراغه نخواهد داد. از این حربه استفاده کردهاند و با بهانه نداشتن بودجه پژوهش را متوقف کردهاند و میگویند که هزینه پژوهش باستانشناسی را سمنها و تاریخ پژوهان تامین کنند. مشتری درباره امکان تامین این بودجه از سوی سمنها میگوید: کل هزینه جاری سمنها 2 میلیون تومان بوده که صرف برگزاری همایشهای بینالمللی و ... شده است و علاوه بر این بودجهای بیشتر از استان به شهرستان نمیرسد. از سوی دیگر طبق اساسنامه تشکیل سازمان میراث فرهنگی هیچ نهاد خارج از سازمان نه اجازه کار و نه اجازه اظهار نظر دارد چرا که کار در میراث فرهنگی کاری کاملا تخصصی است.
آغاز پروژه بدون داشتن مجوز اما با سهامداری شهرداری
در حدود ۱۰ سال پیش طرحی با نام «طرح ساماندهی محوطه برج کبود و مدور» در حریم درجه یک، در دو بنای تاریخیِ «گنبد کبود» و «برج مدور» آغاز به کار کرد. پس از مدتی طرح اصلاح شد و بر اساس آن ۳۰ درصد از محدوده مورد نظر، مکانی تجاری و درصد بیشتر فضای آن برای طرح ساماندهی محوطه به صورت باغ در نظر گرفته شد، که این باغ نیز شامل فضای فرهنگی، فرهنگسرا، غرفههای عرضه و فروش صنایع دستی میشد. برای تحقق این طرح علاوه بر این دو بنای تاریخی، دو خانه تاریخی نیز خریداری شد اما تا به امروز به جز ساخت برج تجاری هیچ عملیاتی برای ساخت مجموعه فرهنگی کلید نخورده است. برجی که به گفته مشتری، حتی مجوز و پروانه ساخت را نیز دریافت نکرده است. او میگوید: علیرغم تاکیدات 5 معاونت سازمان و دستور اکید برای پیگیری و حفاظت این دو بنای تاریخی مراغه تخریب این میراث از سوی مدیریت شهری پشتیبانی میشود. علت آن هم انتخاب رئیس فعلی میراث از بدنه شهرداری است و سازمان شهرداری 13 درصد در این پژوه سهام دارند. مدیر عامل انجمن تاریخ پژوهان میگوید: بعد از 10سال که پروژه شروع شده اما پروانه آن صادر نشده است. این پروانه را باید از شهرداری که سهامدار این طرح است، دریافت کنند. او ادامه میدهد: شهردار در جلسه فرمانداری صراحتا اعلام کرد که به جز یک درخواست پروانه شرکت هیچ اقدام قانونی برای اجرای پروژه انجام نداده است. همچنین اداره میراث نیز اعلام کرده است که شرکت برای شروع فاز جدید از سوی این نهاد مجوزی دریافت نکرده است
طرحی که کلید خورد، مسکوت ماند و اجرایی شد
تجاوز به حریم یک محوطه تاریخی برای ساماندهی و زیباسازی آن یک سوال را در ذهن پرورش میدهد: «این طرح از کجا آمد و برای چه کلید خورد؟» آن طور که مشتری میگوید: «طرح ساماندهی محوطه برج کبود و مدور» طرح کارشناسی بوده که پیش از انقلاب از سوی بنیاد فرهنگ و هنر ایران نه تنها برای مراغه بلکه برای 11 پایتخت شهر ایران طرح توسعه فرهنگی را کلید زده است. این طرح بعد از انقلاب متوقف میشود اما با آغاز کاوشهای رصدخانه مراغه تا ابتدای دهه 60 ادامه پیدا میکند. اواسط این دهه توسط شهرداری مراغه احیا میشود ولی دوباره تا سال 83 مسکوت میماند. در سال 83 همزمان با طرح تفصیلی شهر مراغه این طرح توسط شرکتی دوباره احیا میشود و طرح ساماندهی گنبد کبود مراغه نیز شامل آن میشود. آن طور که منابع تاریخی و خبری میگویند این طرح از دید دولت نهم و دهم دور نمیماند و مراحل برای آغاز آن طی میشود، دستخوش تغییر و تحول می شود و با دور زدن قوانین و تغییر آن کم کم به حریم تاریخی گنبدها نفوذ میکنند تا یک پاساژ را در جوار این گنبد تاریخی بنا کنند و این وصله ناجور را به گنبد کبود بچسبانند. مدیر عامل انجمن تاریخ پژوهان میگوید: سال 83 و 84 درخواستی برای ایجاد فضای سبز در این محوطه دادهاند که 2 مدرسه اوقافی را نیز گرفتهاند که قرار بوده تحویل اداره میراث فرهنگی بدهند که این اتفاق نیفتاده و فضای سبز تبدیل به پاساژ شده است. بعد از 10 سال این فاجعه ادامه دارد و امروز این طرح که 70 درصد آن باید باغ ایرانی، فرهنگسرا، مرکز عرضه صنایع دستی و اقامتگاه میشده به یک مرکز تجاری تبدیل شده است. پیش فروش مغازههای این مرکز تجاری 42 میلیون تومان است.
تجاوز به حریم باستانی و ثبت شده
به گفته مشتری، موضوعی که تا به حال رسانهها به آن اشاره نکردهاند، این است که علاوه بر گنبدهای سلجوقی محوطه برج مدور در تاریخ ۷ اسفند ۱۳۸۶ با شماره ثبت ۲۱۲۵۳ در فهرست میراث فرهنگی قرار گرفته است. اینها حتی به محوطه حریم ثبتی نیز تجاوز کردهاند. بعد از تخریب و گودبرداری به اندازه 6 متر خاک برداری کردهاند. علاوه بر برجها که ضربه دیدهاند، این محوطه نیز مخدوش شده است. او میگوید: دکتر قهاری، رئیس معماران پیشروی ایران حریم این مکان تاریخی را 75 متر اعلام کرده است. تخلفی که در زمان تصدی رحیم مشایی در سازمان میراث در این محوطه اتفاق افتاده است این است که این 75 متر را به 25 متر تقلیل دادهاند. با این حال شرکت متخلف در فاز اول این پروژه حریم 25 متر را نیز حفظ نکرده و 4 متر و 80 سانتی متر به حریم 25 متری نفوذ کرده است.
شکستگی دست و پای گردشگران خارجی، هدیه ساخت پاساژ به مراغه
«شکستگی و در رفتگی اعضای بدن 4 گردشگر خارجی در 2 سال گذشته» تنها بخشی از دستاوردهای این طرح ساماندهی محوطه برج کبود و مدور بوده است. آماری که مشتری از آن خبر میدهد و از تخلفات صورت گرفته در این پروژه شکایت میکند. مدیر عامل انجمن تاریخ پژوهان میگوید: مقرر بوده است که پروژه همزمان جلو رود. یعنی پیوستهای فرهنگی در قسمت شمالی و شرقی اجرا شود و بعد فاز سوم اجرایی شود. جالب است که بعد از 10 سال به جز 30 درصد پیشرفت در فاز یک پیشرفت کاری دیگری نداشته است.
اما حالا نه تنها تیم باستانشناسی به این محوطه تاریخی اعزام نشده، بلکه به گفته مشتری اخیرا شهرداری و رئیس شورا دستور دادهاند که بدون مراجعه به نظام مهندسی نقشههای این پروژه تایید شود تا این طرح بتوانند پروانه دریافت کنند. البته به گفته او، کمیسیون شهرسازی فعلا توانسته است تحت فشار سمنها و انجیاوها بر لزوم گرفتن تاییده از سوی نظام مهندسی تاکید کند. با این حال بعد از اینکه طرحها از سوی نظام مهندسی رد شده در حال صدور پروانه برای فاز سوم هستند و این نقشهها را به کمیته فنی سازمان ارجاع ندادهاند. مدیر عامل انجمن تاریخ پژوهان درباره سرنوشت این گنبد کبود میگوید: ظاهر امر این است که این ماجرا آنقدر فرسایشی خواهد شد تا از یادها برود.