بازخوانی آراء و نظرات رییس اسبق انجمن بین‌المللی جامعه شناسی؛

به بهانه حضور امانوئل والرشتاین در ایران

سفر امانوئل والرشتاین در ایران به دعوت انجمن جامعه شناسی ایران بهانه‌ای بود تا بخشی از زندگینامه و فعالیت‌های این اندیشمند و استاد حوزه جامعه شناسی برای معرفی بیشتر بازگو شود.

به گزارش پایگاه خبری-تحلیلی امید،والرشتاین رییس اسبق انجمن بین‌المللی جامعه شناسی از نهم تا 16 اسفند سال جاری برای برگزاری برخی نشست‌ها و بازدید از آثار تاریخی و فرهنگی کشور از جمله اصفهان و شیراز در ایران ، سفر به ایران را آغاز کرده است.

امانوئل والرشتاین روز 28 سپتامبر 1930 در نیویورک متولد شد، وی همه درجات دانشگاهی‌اش، از جمله دکترایش را در سال 1959 از دانشگاه کلمبیا گرفت.

وی تا سال 1970 در دانشگاه کلمبیا مشغول بکار بود، بعد از سالها ماندن در این دانشگاه و پنج سال کار سخت در دانشگاه مک گیل مونترال، در سال 1976، استاد برجسته جامعه­ شناسی ایالتی نیویورک در بینگ همتون و مدیر مرکز مطالعات اقتصاد، سیستم­ های تاریخی و تمدن ­های فرناند برودل شد.

مهم ترین خدمت او به جامعه­ شناسی، کتاب ˈنظام نوین جهانیˈ است که به 9 زبان ترجمه شده است، وی همچنین جلد دوم کتاب را نیز به انتشار رساند، که در آن، تحلیل نظام جهانی را تا سال 1750 ادامه داد به طوری که در سال 1975، جایزه معتبر سوروکین به خاطر کتاب نظام نوین جهانی دریافت کرد.

***پایگاه والرشتاین؛ ثبت جهانی شد

او از سن 31 سالگی با انتشار کتاب «آفریقا: سیاست استقلال» به تدریج به عنوان اندیشمندی توانا در عرصه علوم اجتماعی مطرح شد و سرانجام به خاطر انتشار اولین جلد از پژوهش بزرگ اش درباره «نظام نوین جهانی» با عنوان فرعی «کشاورزی تجاری و ریشه های اقتصاد جهانی اروپایی در قرن شانزدهم» پایگاه خود را به عنوان نظریه پردازی در تراز جهانی تثبیت کرد.

او با تالیف این اثر توانست در سال 1975 جایزه معتبر انجمن جامعه شناسی آمریکا موسوم به «جایزه سوروکین» را دریافت کند.

پژوهش گسترده والرشتاین درباره نظام نوین جهانی، به مثابه بازتفسیری نوآورانه از ظهور و توسعه جهان مدرن از قرن شانزدهم تا قرن بیستم، به عنوان یکی از بزرگ‌ترین و اثر گذارترین کارهای علوم اجتماعی معاصر توصیف شده است.

به نظر بسیاری از صاحبنظران برجسته مطالعات توسعه، نظریه نظام جهانی بهتر از دو دیدگاه نوسازی و وابستگی می تواند توسعه اقتصادی کشورهای مرکز و وضعیت نیمه توسعه یافتگی یا توسعه نیافتگی در کشورهای نیمه پیرامونی و پیرامونی را در ساختار اقتصاد جهانیِ سرمایه ­داری توضیح دهد.

این مکتب ظهور و زوال ابرقدرت‌ها و قدرت‌ها در دوران مدرن از هلند تا انگلستان و آمریکا و همچنین پیدایش اخیر قدرت جهانی چین و ظهور کشورهای نوصنعتی در برخی از مناطق جهان همچون شرق آسیا و آمریکای لاتین را در درون این چارچوب توضیح می دهد.

به نظر او در نظام نوین جهانی، هژمونی اقتصادی اهمیت بیشتری از هژمونیِ سیاسی و نظامی دارد و تسلط قدرت‌های جهانی کنونی را باید بر اساس ظرفیت‌ها و راهبردهای اقتصادی آنان توضیح داد.

والرشتاین برخلاف مکتب وابستگی نه جهانی دو قطبی بلکه جهانی سه قطبی و فراتر از آن جهانی متکثر را ترسیم می‌کند که در آن هیچ قدرتی هژمونی نهایی را ندارد. در این جهان متغیر نقشه جغرافیای سیاسی کشورها در حال دگرگونی است و امکان جا به جایی قدرت ها و تحرک صعودی و نزولی کشورها وجود دارد.

این وضعیت چند لایه، متغیر و سیال و جریان انتقال سرمایه در بین مناطق گوناگون، نظام سرمایه داری جهانی را از تهدیدات دو قطبی شدن و فروپاشی‌های سریع و ناگهانی باز می دارد.

نظریه وابستگی جریان سرمایه یا انتقال ارزش افزوده را جریانی صرفا یکسویه و از کشورهای پیرامونی به سوی کشورهای مرکز می‌داند ولی در نظریه والرشتاین امکان انتقال سرمایه به عنوان جریانی دو سویه نیز وجود دارد.

بدین ترتیب این انتقال یا جا به جایی‌های سرمایه که بر اساس منطق سرمایه داری جهانی و فراتر از مرزهای ملی صورت می گیرد و می تواند آرایش و صورت بندی وضعیت توسعه در بین کشورهای گوناگون را دگرگون کند.

والرشتاین در آستانه هشتاد و چهار سالگی همچنان تحولات جهانی را دنبال و دیدگاه‌های خود را منتشر می کند.

او در سال 2011 چهارمین جلد اثر سترگ خود دربارۀ نظام نوین جهانی را با عنوان «نظام نوین جهانی : لیبرالیسم مرکز گرای پیروز1914- 1789» منتشر کرد.

او در این مجلد تکوین، تعارض و وضعیت هژمونیک گرایش‌های سیاسی از انقلاب فرانسه تا آغاز جنگ جهانی اول را در زمینه نظام جهانیِ سرمایه داری بررسی می‌کند.

در آغاز این دوره سرنوشت ساز، انقلاب فرانسه به حاکمیت مردم مشروعیت بخشید و در واکنش به این دگرگونی فرهنگی جهانی، سه ایدئولوژی بزرگ کانسرواتیسم، لیبرالیسم و رادیکالیسم ظهور کردند و سرانجام سرمایه‌داری پس از دوران آشوبناک انقلابی، نظم نسبی را در جهان پدید آورد و لیبرالیسم به مثابه ایدئولوژی مسلط به پیروزی رسید.

والرشتاین علاوه بر نیم قرن مطالعات گسترده و برنامه پژوهشی بلند مدت خود، در مقالات پژوهشی و همچنین یادداشت‌ها و تفاسیر سیاسی خود به تحلیل علمی و اظهار نظر پیرامون مسایل جاری جهان کنونی می پردازد.

***بررسی وقایع انتخابات 1388 ایران تا اعتراضات اخیر در اوکراین

او در سال‌های اخیر در نوشته های کوتاه خود در سایت شخصی اش رخدادهای اجتماعی و سیاسی از انتخابات ایران در سال 1388 تا تحولات خاورمیانه، از بحران سوریه که آن را لاینحل توصیف می کند تا اعتراضات اخیر در اوکراین را به گونه ای تحلیلی مورد بررسی قرار داده است.

او در یکی از یادداشت های اخیرش با عنوان ­«نرمش قهرمانانه: ایران و ایالات متحده» به بررسی چشم انداز تحولات احتمالی در رابطه ایران و آمریکا می پردازد.

بدین ترتیب والرشتاین علاوه بر انجام مطالعات تاریخی و تمدنی با گستره وسیع، نسبت به مسائل و رخدادهای سیاست معاصر نیز با رویکردی راهبردی واکنش نشان می دهد.

***انجمن شناسی و دعوت از والراشتاین

انجمن جامعه شناسی ایران از میزبانی این شخصیت برجسته علمی بسیار خرسند و امیدوار است حضور او در ایران فرصتی برای تجدید دیدار با آراء او در بین اساتید، پژوهشگران و دانشجویان رشته های گوناگون علوم اجتماعی باشد.

والرشتاین نظریه پردازی است که از وحدت دانش اجتماعی برای درک درست شرایط زندگی انسانی در نظام جهانی معاصر دفاع می کند و تخصص گرایی افراطی و جدائی دانش های تاریخ، جامعه شناسی، علوم سیاسی و علوم اقتصادی و... از همدیگر را عامل اصلی نارسایی های تبیینی و مداخلات راهبردی برای بهبود وضعیت کشورهای پیرامونی می داند.

والرشتاین قرار است در ایران سه سخنرانی علمی در خصوص آراء و اندیشه های خود ارائه دهد.

صرفنظر از انتقادات احتمالی به مواضع نظری و ایدئولوژیک والرشتاین، او به سنت بزرگ علم اجتماعی تعلق دارد که آن را در رویه و رسالت بنیانگذاران کلاسیک جامعه شناسی یعنی مارکس، دورکیم، وبر و زیمل می توان یافت.

علم اجتماعی در این سنت تاریخی و معرفتی خود به دنبال یافتن رابطه تعاملی و دیالکتیکی بین شرایط فرهنگی زندگی روزمره و ساختارهای اجتماعی و تاریخی، سطوح ذهنی و عینی، فردی و جمعی، ساختی و کنشی است.

این سنت بزرگ هر چند دعواهای و نزاع های بزرگی را نیز در عرصه نظری به بار آورده است و عرصه معرفتی علم اجتماعی را به میدانی دارای پراکندگی، ناسازگاری و تکثر نظری تبدیل کرده است ولی خویشاوندی شناختی در این سنت را حتی در حد شباهت های خانوادگی مورد نظر ویتگنشتاین نمی توان نادیده گرفت.

***برخی نظریه های والرشتاین از دیدگاه قانعی‌راد

رئیس انجمن جامعه شناسی ایران نیز به همین مناسبت در گفت‌و‌گو با  ایرنا گفت: عمده ترین نظریه های والرشتاین در خصوص توسعه نظریه نوسازی است و معتقد می باشد که کشورهای مختلف که در وضعیت عدم توسعه و پیشرفت قرار دارند، می توانند با سرمایه گذاری، داشتن امکانات بهداشتی، صنعتی شدن و شهرنشینی به توسعه برسند.

ˈمحمد امین قانعی‌رادˈهمچنین در خصوص نظریه وابستگی این استاد بزرگ جامعه شناسی افزود: در این نظریه جهان به دو قطب تبدیل شده، در یک طرف کشورهای توسعه یافته و طرف دیگر نیز کشورهای توسعه نیافته قرار دارند.

وی گفت: در این راستا ارزش اضافه از کشورهای حاشیه به مرکز منتقل می شود و مرکز توسعه پیدا می کرد و اما حاشیه در وضعیت توسعه نیافتگی قرار می گرفت.

وی اضافه کرد: والرشتاین نظریه سوم خودش را نظریه نظام نوین جهانی مطرح کرده و به جای نظریه نوسازی و در مقابل وضعیت دو قطبی که کشورهای حاشیه همیشه حاشیه بودند و مرکز توسعه یافته می شد، نظام جهانی را به سه لایه هسته، نیمه پیرامونی و کشورهای پیرامونی تعبیر کرد.

قانعی‌راد با اشاره به اینکه در این صورت امکان تحول نزولی یا صعودی کشورها در بین این سه لایه وجود داشت، گفت: در هر لایه یک وضعیت متکسری وجود دارد به این معنا که یک کشور پیرامونی می توانست نیمه پیرامونی باشد و یک کشور نیمه پیرامونی نیز می توانست وارد هسته شود.

***منطق نظام سرمایه داری، منطق سرمایه داری اقتصادی است نه سیاسی و نظامی

رییس انجمن جامعه شناسی ایران گفت: در نظام سرمایه داری از نظر والرشتاین نیز منطق سیاسی و نظامی نیست بلکه منطق سرمایه داری اقتصادی است.

وی تصریح کرد: کشورهایی مثل هند در دوره ای که انگلستان دارای هژمونی است امروز دارد به یک قطب و نظام سرمایه داری تبدیل می شود و کشورهای چین، برزیل، سنگاپور و ترکیه نیز در این رده سرمایه داری قرار دارند.

قانعی‌راد با اشاره به اینکه جهان ما یک جهان سیال، پویا و در حال دگرگونی است، گفت: برخی کشورها در این جهان، با راهبردها خودشان را تغییر می دهند و برحسب فرصت های ساختاری توسط نظام جهان سرمایه داری برای جهش در فرایند توسعه در حال حرکت هستند.

رییس انجمن جامعه شناسی ایران گفت: امانوئل والرشتاین معتقد است نظام سرمایه داری به خاطر ناکامی نه بلکه به دلیل موفقیت هایش از بین می رود و لازمه توسعه، توجه به فرصت های اجتماعی است.

وی تاکید کرد: اکنون آلمان اقتصاد اول اروپا و چین اقتصاد اول یا دوم دنیا است.

قانعی‌راد با بیان اینکه والرشتاین دارای یک مکتب است، اضافه کرد: وی با ارائه اندیشه ها و نظریاتش، در عرصه سیاست گذاری و مطالعات توسعه تاثیرگذار بوده است.

وی معتقد است کشورها بر اساس فرصت های ساختاری، تغییر موضع می دهند و امکان گریز از این نظام جهانی وجود ندارد و در حقیقت ساختارها وضع تحول را مشخص می کنند.

قانعی‌راد با بیان این که این استاد جامعه شناسی کشورهایی مانند چین را جزئی از نظام سرمایه داری می داند، تاکید کرد: به اعتقاد وی نظام جهانی ضد نظام را در درون خودش نیاز و ایجاد می کند و آن را بخش اجتناب ناپذیری از وجودش می داند.

وی یادآور شد: بر اساس مکتب و نظریه های والرشتاین، دوران سلطه آمریکا از سال 1945 آغاز شد و تا فروپاشی شوروی ادامه داشت و از آن زمان به بعد این کشور هژمونی جهانی خود را از دست داد.

قانعی‌راد با تاکید بر این که به اعتقاد وی نظام واحد سرمایه گذاری وجود ندارد، افزود: والرشتاین می گوید آن چیزی که نظام سرمایه داری اجتماعی را می سازد، منطق سیاسی و دفاعی نیست بلکه منطق اقتصادی است. همانطور که کشورهایی مانند چین به قطب های نظام سرمایه داری تبدیل می شوند.

قانعی راد گفت: والرشتاین یک پروژه پژوهشی 50 ساله تحت عنوان نظریه نظام نوین جهانی را دنبال می کرده است.

***برنامه سفر امانوئل والرشتاین در ایران

رییس انجمن جامعه شناسی ایران درباره سفر پرفسور امانوئل والرشتاین جامعه شناس و نظریه پرداز برجسته مکتب نظام جهانی به جمهوری اسلامی ایران گفت: این سفر به دعوت انجمن جامعه شناسی ایران از نهم تا شانزدهم اسفند سال جاری انجام می شود.

قانعی‌راد به برنامه‌های سفر این جامعه شناس برجسته به ایران اشاره کرد و گفت: سمینار بررسی آرا و نظرات امانوئل والرشتاین و بازدید از اماکن فرهنگی و تاریخی ایران در شیراز و اصفهان از مهم ترین برنامه های این سفر است.

وی ادامه داد: نخستین مراسم سخنرانی این استاد جامعه شناسی در مرکز بررسی های استراتژیک با عنوان ˈغروب ژئوپولوتیک یک ابرقدرتˈ و با حضور برخی از صاحبنظران و کارشناسان ارشد سیاسی امروز شنبه دهم اسفندماه برگزار می شود.

قانعی‌راد با بیان این که این برنامه سخنرانی بدون حضور خبرنگاران برگزار می شود، گفت: تنها جمع محدودی از صاحب نظران و مسوولان این عرصه راهبردی در این نشست حضور خواهند داشت.

رییس انجمن جامعه شناسی ایران برگزاری سمینار بررسی آرا والرشتاین در روز یکشنبه یازدهم ماه جاری را از دیگر برنامه های سفر وی به ایران عنوان کرد و افزود: سخنرانی عمومی این جامعه شناس بنام با عنوان ˈبحران ساختاری در نظام جهان سرمایه داریˈ در این سمینار که در دانشگاه تهران برگزار می شود، ارایه خواهد شد.

قانعی‌راد گفت: همچنین روز یکشنبه کنفرانس مطبوعاتی با شرکت اصحاب رسانه در انجمن جامعه شناسی ایران برگزار می شود.

وی سفر دو روزه والرشتاین در تاریخ دوازدهم و سیزدهم ماه جاری به شهر شیراز را دیگر برنامه های وی ذکر کرد و یادآور شد: وی در دانشگاه شیراز سخنرانی می کند و بازدیدی از آثار تاریخی فرهنگی این شهر از جمله تخت جمشید خواهد داشت.

قانعی راد ادامه داد: والرشتاین در روزهای چهاردهم و پانزدهم ماه جاری به اصفهان سفر می کند و در آنجا نیز از اماکن تاریخی و فرهنگی بازدید و با اعضای گروه علوم اجتماعی اصفهان دیدار و تبادل نظر خواهد کرد.

به گفته قانعی‌راد، انجمن مطالعات فرهنگی و ارتباطات، مرکز بررسی های استراتژیک، مرکز مطالعات و همکاری های بین المللی، موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی و چهار دانشگاه شیراز، تهران، اصفهان و دانشگاه حافظ شیراز در این سفر هشت روزه با انجمن جامعه شناسی ایران همکاری می کنند.

افزودن نظر جدید